Gradska vijećnica najstarija sačuvana građevina u Novom Gradu - U Zavičajnom muzeju čuva se fototipsko izdanje Miroslavljevog jevanđelja
Gradska vijećnica u Novom Gradu, na obali Une, najstarija je građevina sačuvana u tom mjestu. Sa Zavičajnim muzejom smještenim, takođe, u tom zdanju, glavna je turistička atrakcija grada na obalama Une i Sane.
Zgrada Vijećnice sagrađena je 1892. godine za vrijeme austrougarske vladavine. U vrijeme rata je bila devastirana i 2013. godine je obnovljena pošto je proglašena spomenikom kulture, a za šta je Evropska unija donirala novac.
Vijećnica je izgrađena od čuvenog bihacit kamena, dovezenog iz Bihaća, u pseudomaurskom stilu. Karakteristična je po brojnim fasadnim ukrasima, dok je u unutrašnjosti u jednoj od prostorija sačuvan plafonski ukras. U istom stilu i istom periodu izgrađene su i vijećnice u Sarajevu i Brčkom.
- Vijećnica predstavlja najreprezentativniji objekat u Novom Gradu. Bez obzira na njene relativno male gabarite, zbog svoje izuzetno bogate dekorativnosti i upečatljivosti, ona se, svakako, ubraja u red najskladnijih objekata na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine - navodi se u odluci o proglašenju Vijećnice nacionalnim spomenikom BiH u kojoj stoji i da je ta zgrada sagrađena 1888. godine.
U Zavičajnom muzeju se čuva zbirka Milana Кaranovića, kao dio zaostavštine koju je njegov brat darovao muzeju. To su narodne nošnje, predmeti koji su se koristili u domaćinstvima krajem 19. i početkom 20. vijeka motivi vezova i jedna veoma vrijedna stara nošnja, iz 1880. godine sa ovih područja, iz Velike Rujiške.
Poseban dio u muzeju u Novom Gradu zauzima i vitrina sa eksponatima iz doba osmanske vladavine na tim prostorima. U pitanju je, uglavnom, posuđe s kraja 19. vijeka. Inače, Zavičajni muzej u prethodnom ratu ostao je bez velikog dijela eksponata.
Milan Кaranović je poznati etnolog koji je svoj život posvetio proučavanju običaja i kulture Bosanske krajine. Jedno vrijeme radio je kao paroh, a na nagovor Jovana Cvijića prešao je u Sarajevo gdje je radio u Narodnom muzeju.
Jedan od najvrijednijih predmeta koji se nalazi u muzeju je fototipsko izdanje Miroslavljevog jevanđelja, najznačajnijeg ćiriličnog spomenika južnoslovenske pismenosti iz 12. vijeka. Fototipska izdanja, odnosno kopije, izrađene su 1897. godine.
Tih fototipskih izdanja na ovim područjima bilo je sedam i jedan se nalazi u Novom Gradu, a original se čuva u Zemaljskom muzeju u Beogradu.
Sada se u zgradi Vijećnice osim Zavičajnog muzeja, nalazi i Turistička organizacija opštine Novi Grad. Osim stalne etnološke postavke, u toj zgradi održavaju se i brojne kulturne manifestacije.
Na području opštine Novi Grad djeluje Javna ustanova Kulturno-obrazovni centar sa misijom da razvija sadržaje, obim i kvalitet svojih programa kako bi se očuvala i razvijala kulturna i folklorna baština ovog podneblja, kao i Republike Srpske/Bosne i Hercegovine.
- Naša misija podrazumijeva da se kulturna i folklorna baština promoviše i popularizuje atraktivno, aktivno, i savremeno u zemlji i inostranstvu, u saradnji sa kulturnim, odgojno-obrazovnim i naučnim institucijama te drugim udruženjima sličnih ciljeva i zadataka – navode iz JU KOC.
Javna ustanova Кulturno-obrazovni centar Novi Grad osnovana je odlukom Skupštine opštine Novi Grad 1996. godine spajanjem Doma kulture, Radničkog univerziteta, Biblioteke, Galerije i Bioskopa u javnu ustanovu.
U sklopu ustanove djeluje i Кulturno-umjetničko društvo Una. Društvo je osnovano 2007. godine i još u to vrijeme prioritet u razvoju društva stavljen je na istraživanje pjesama, igara, narodnih nošnji i običaja ljudi sa ovog kraja.
- S tim u vezi angažovan je veliki broj kazivača koji su dali osnovne smjernice u spoznaji kulturnog naslijeđa. Na osnovu tih saznanja КUD Una u svom izvođačkom programu ima više koreografija koje se odnose na novogradski Podgrmeč i Potkozarje. Promovišući ove koreografije na prestižnim evropskim smotrama folklora i to sedam puta, skrenuli smo pažnju na naš izvorni folklor, te su mnoga društva iz dijaspore i Srbije tražila pomoć u postavljanju istih koreografija čime smo učinili da iste budu otrgnute od zaborava. Pored toga, ove koreografije igrane su na mnogim smotrama i festivalima folklora širom Evrope i Azije – kažu u ovoj ustanovi.
Tipično za podneblje Novog Grada i okoline jeste specifičan geografski položaj gdje se susreću, kako navode, tri etnološko–geografske sredine - Potkozarje, Podgrmeč i Banija.
- Manifestacije koje podržavaju isticanje ličnog kulturnog identiteta Novog Grada kroz folklor su Dječija smotra folklora, koja se održava u martu ili aprilu, potom Petrovdanska smotra folklora, 12. jula, te Godišnji koncert КUD-a Una, krajem novembra ili u decembru - navode u JU KOC.
Osim toga, tu su i brojne druge manifestacije u organizaciji drugih privrednih subjekata i javnih ustanova, dodaju u toj ustanovi.
JU Kulturno-obrazovni centar trenutno radi na projektima Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske. Riječ je o postavljanju koreografije Sarajevskog polja, te digitalizaciji i restauraciji muzejske građe legata Milana Кaranovića.
Takođe je u pripremi projekat međunarodne smotre folklora prema Ministarstvu civilnih poslova BiH, a koji kao ideja živi posljednjih nekoliko godina.
- Odnosi se na evropsku smotru srpskog folklora dijaspore, gdje smo dobili zeleno svjetlo od Savjeta, kao dugogodišnji učesnici, da u svom gradu uradimo jednu sličnu manifestaciju. Ovo je idealna prilika za promociju vlastitog kulturnog identiteta - kažu u ustanovi.
Narodna nošnja, igre i pjesme kraja
Tipično za Potkozarje:
ženska nošnja – ljetni tip: haljina iz jednog dijela sa kocka otvorom i skromnim vezom, kratki jelek crne ili bordo boje sa tamnim ili crvenim trakama, pregača koja je mogla biti tkana ili "vertun" od platna, kratka zadnja pregača tkana iveranjem sa dugim resama krojenim u krivo, bijele vunene čarape, crni opanci, pojas tkani ukrašen perlicama i dukatima sa dugim "kitama" sa strane koje su na vrhu ukrašene grudvicama, dukati šivani na platno, i bošča sa crvenim mavezom i vezom (ne pokrstica) koju su nosile udate žene. Vezale su ih ispod brade, a djevojke su plele kosu u dvije pletenice ili jednu i prije udaje nosile bi malu crvenu kapicu koja nije imala ukrase kačenu šnalama uz kosu. Obavezni dio nošnje činile su i male tkane torbice.
muška nošnja – ljetni tip: košulja na kopčanje do pola prsa uz skromni vez uz laisne i na mandžetnama, sa kragnom (kolijerom), hlače (gaće) od sitog materijala krojene ravno sa širokim nogavicama, sa turom na kocku i učkurom, pri dnu ukrašavane "bijelim vezom" – tehnika isijecanja platna ali nije šlinga, i po dnu kupovnom čipkom. Jeleci su kratki u tamno plavoj boji ili crnoj okrašeni također tamnim gajtanima. Momci rijetko nose šešire. Preko košulja nose široke pojaseve tkane, a na nogama bijele suklene čarape i crne opanke, takođe, kao modni dodatak manje tkane torbe preko ramena.
Pjesma je ojkača, pjevana u sekundi, praćena tamburicom trožicom, tzv. kozaračkom tamburom, a može biti i novija ojkača na bas. Osim tambure koristi se i usna harmonika uz koju se igraju neke igre. Usna harmonika se u narodu zove "muzika".
Igre: Sremica, Trojanac, Vranjanka, Ruzmarin, Poskakuša, Šepica, Gusto kolo (Кozaračko kolo)
Pjesma, igre i nošnja vrlo su slične banijskim, čemu su doprinijeli istorijski događaji od petnaestog vijeka na ovamo.
Tipično za Podgrmeč:
ženska nošnja – ljetni tip: tipična haljina krojena kao u cijelom sjeverozapadnom dijelu BiH, osim Potkozarja, vez na haljini je pokrstica sa motivima krsta na prednjici i na rukavima koji su široki i bogato vezeni, ali u tamnim bojama (braon, bordo, tamno zelena i plava, crna). Jelek je duži, crni, ukrašen na leđima kupovnim trakicama i vezenim motivima, te krojenim čojanim motivima. S prednje strane jelek je ukrašen tamnim trakama, bordo ili plava. Pregača je duga tkana ivranjem sa velikim resama, zadnja pregača ne postoji zbog dužine jeleka. Čarape mogu biti bijele suklene, crne ili kratke šarene preko crnih. Obavezni dio nošnje je ženski pojas koji je isti kao gore opisani potkozarski. Djevojke nose ili dvije pletenice ili jednu i malu crvenu kapicu koja je obavezno ukrašena novčićima, dok udane žene nose velike bošče bez maveza. Vežu ispod brade. Vez na boščama je raznolik u tehnikama veza, ali je uvijek rađen u više boja, na boščama se prišivaju kupovne čipke. Djevojke i mlade udane žene su takođe nosile srebrne dukate prišivene na platno, dužine do struka, kao i male tkane torbe.
muška nošnja: nosile se košulje kao u Potkozarju, ponekad bez veza, ali obavezno sa kragnom. Hlače su kraće sa velikim turom, od tamnoplave čoje ili crne, a ljeti se nosile bijele gaće koje mogu imati široke nogavice sa resama ili uske (oba tipa). Jelek je duži od potkozarskog, ravan, tamno plave ili bordo boje, ukrašen tamnim gajtanima i nakitom u obliku novčića, dugmiča i slično, samo po poprsju. Zimi su se nosili crveni ili bordo šalovi oko glave, a najčešće i neizostavno mala lička kapiva crvene boje sa dugom crnom resom. U novskom Podgrmeču često i crni šešir. Pojas je tkani, tamne boje, čarape bijele suklene, opnci crni.
Pjesma je ojkača pjevana najčešće na bas, instrument tambura četvorožica.
Igre: Papučica, Brzo-živo, Ljubavno kolo, Podgrmečka polka, Birač kolo, Šetnja
Specifično za novogradski Podgrmeč jeste vrlo velika povezanost stanovništva sa ličkim selima i selima dalmatinskog zaleđa, kažu nam u JU Kulturno-obrazovni centar.
- Tako često u podgrmečkim porodicama srećemo pretke iz Benkovca, Ličkog Petrovog sela, Кnina i drugih mjesta, ali i sa Manjače, a u literaturi se pominju i došljaci sa Кosova i Metohije, što daje novo viđenje na izgled narodne nošnje.
Ovome doprinosi i činjenica da je selo Velika Rujiška u 19. vijeku bilo svojevrsna raskrsnica trgovačkih puteva.