Od giganta iz socijalizma do gubitnika tranzicije - Kako je Goša doživela krah

(Tabla na ulazu u fabrički krug) Radnici Fabrike šinskih vozila Goša iz Smederevske Palanke od petka (26. maja 2017. godine) ponovo su u generalnom štrajku. Rad je obustavljen jer rukovodstvo fabrike nije ispoštovalo prvi uslov iz sporazuma, koji je sa Štrajkačkim odborom potpisan 16. maja, da radnicima, do 25. maja u 15 časova, isplati po 30.000 dinara.

Zaposleni u ovoj palanačkoj fabrici obustavili su prvi put rad krajem marta, nakon što je radnik Dragan Mladenović (57) počinio samoubistvo na radnom mestu. Kako su tada preneli mediji, Mladenović se ubio zbog izuzetno teške ekonomske situacije u porodici.

Predsednik Samostalnog sindikata Milorad Miloradović rekao je tada da radnicima četiri godine nisu uplaćeni doprinosi za zdravstveno i penziono osiguranje, te da nisu primili između 15 i 20 zarada.

Dotadašnji vlasnik, ŽOS Trnava, koji je Fabriku šinskih vozila Goša privatizovao 2007, palanačku firmu početkom aprila prodao je kiparskoj kompaniji Lisnart Holdings Limited za 4,2 mil EUR.

Štrajk je prekinut nakon što im je novi vlasnik isplatio 60.000 dinara, uz obećanje da će "naredne nedelje dobiti po još 30.000 dinara". Pošto se to nije dogodilo, radnici su sada ponovo obustavili rad.

Fabrika šinskih vozila, jedna je od firmi koje su činile nekadašnjeg giganta – Holding korporaciju Goša. Uz nju, do danas su u centrali firme u Smederevskoj Palanci "opstale" Fabrika opreme i mašina i Goša montaža. Te tri fabrike su privatizovane, pa posluju i sada. Ostale proizvodne celine, koje se nalaze u Palanci, su u stečaju ili likvidaciji.

Osim fabrika u Smederevskoj Palanci, jedno od Gošinih postrojenja koje je privatizovano i uspešno posluje je Fabrika za proizvodnju specijalne opreme iz Simićeva. Ona nije doživela sudbinu ostalih celina. Od privatizacije uspostavljena je saradnja sa nemačkim proizvođačem opreme za ugradnju i transport betona Schwing Stetter GmbH, a proizvodi se izvoze u nekoliko država. Kako za eKapiju kažu u ovoj fabrici, u trenutku privatizacije u njoj je radilo 36 radnika, dok je danas zaposleno 306.

U Smederevskoj Palanci, opštini koja se nalazi na 82. kilometru južno od Beograda, 1923. godine otvorena je radionica za opravku i konstrukciju železničkih vagona, kao deo akcionarskog društva Jasenica sa sedištem u Beogradu. Osnovana je srpsko-francuskim kapitalom. U međuvremenu, Francuzi su svoj kapital povukli, fabrika je dobila novo ime, nova postrojenja, doživela svoj vrhunac i krah...

Palanačka fabrika deli sudbinu većine nekadašnjih jugoslovenskih giganata. Od uspešne korporacije, koja je zapošljavala nekoliko hiljada ljudi i održavala grad i okolinu, ostale su zaključane radionice u kojima danas propadaju mašine, proizvodnje nema, dok je ogroman broj radnika ostao bez posla i živi na rubu egzistencije.

U svojim fabrikama, Goša je obavljala različite delatnosti – od proizvodnje kućnih uređaja, do mostogradnje.

Radnici palanačke fabrike pravili su, između ostalog, konstrukciju Brankovog mosta, pokretnog mosta na kanalu Dunav–Tisa–Dunav, Pančevačkog mosta, Gazele, Grdeličkog mosta, devet mostova duž pruge Beograd–Bar, rekonstruisali mnoge mostove širom zemlje nakon bombardovanja 1999. godine. Konstrukcije mostova iz palanačke fabrike izvožene su čak u Indiju, Burmu, Ekvatorijalnu Gvineju...

Gošini radnici gradili su konstrukcije u hidroelektranama Đerdap, Bajina Bašta, Trebinje. Goša je gradila branu u Alžiru, hotel u Mongoliji, fabriku čipova u Jermeniji, čeličane u Danskoj i Nemačkoj. Na održavanju fabrike kablova u libijskom Bengaziju radila je grupa palanačkih radnika, koji su u Tripoliju, glavnom gradu ove države, izgradili tri robne kuće.

Četiri izložbena paviljona Expocentra u Moskvi, Muzej vazduhoplovstva u Beograd, hipodrom u Turkmenistanu, samo su mali deo projekata koje je ova fabrika gradila. U njoj su se svojevremeno proizvodili i aviomotori, autobusi, različite vrste alata, kućni aparati, elektrooprema... U većini beogradskih crvenih tramvaja zakačena je pločica sa logoom ove kompanije, što znači da su ih njeni radnici remontovali.

Goša je u vreme svog najvećeg uspeha izvozila konstrukcije na tržišta Rusije, Irana, Indonezije, Brazila, Iraka, Egipta i gotovo u sve zemlje Evrope.

Skoro četiri decenije, od pedesetih do devedesetih godina prošlog veka, važilo je da je Tito u palanačkoj fabrici bio zaposlen kao bravar. Međutim, zbog nepostojanja pisanih tragova, ta teza krajem prošlog veka dovedena je u pitanje. Mada nema sačuvanih dokumenata koji svedoče o tome da je Tito zaista radio u Jasenici, ako je verovati zapisima iz njegove autobiografije, kraj 1926. i početak 1927. godine proveo je u ovom mestu i fabrici.

O svom boravku u Jasenici on je govorio tokom poseta Goši – 1952, 1970. i 1978. godine.

U Muzeju industrije Goša, prvoj fabričkoj radionici, koja je pretvorena u izložbeni prostor, čuva se mašina na kojoj je doživotni predsednik SFRJ navodno radio. Iako zvaničnih podataka o tome nema, mora se uzeti u obzir činjenica da su poplave, koja je nekoliko puta zadesile ovu fabriku, uništile mnogo dokumenata.

Razvoj nekadašnje države pratio je i razvoj palanačke fabrike. Tako su, prema rečima nekadašnjih radnika, osamdesete godine bile najbolje u poslovanju. Tada je u centrali korporacije u Smederevskoj Palanci radilo oko 7.500 ljudi, a u celinama širom Jugoslavije, koje je imala u svim republikama osim u Sloveniji, bilo je još oko 5.000 zaposlenih.

Stanovnici ove šumadijske opštine tvrde da se tada od Gošinih plata dobro živelo, te da je njen uspešan rad uticao i na rad ostalih preduzeća.

Tih godina, na primer, Fabrika šinskih vozila, koja je i najstarije postrojenje, proizvodila je godišnje oko 120 putničkih vagona. Od 2000. godine proizvodnja putničkih vagona u ovoj fabrici je ugašena. Sada se radi samo njihov remont, a jedan od poslednjih dobijenih poslova je modernizacija 25 vagona za potrebe Srbija voza.

Sankcije i inflacija devedesetih godina prošlog veka usporile su proizvodnju u fabrikama, koje se od toga nisu oporavile. U pojedinačnim firmama počeli su nakon 2000. godine procesi restrukturiranja.

Palanačka fabrika 2017. godine slavi 94 godine postojanja. Bila je jedan od mnogobrojnih giganata koji su činili moćnu industriju Jugoslavije, ali i služili održavanju socijalnog mira. Inflacija, kasnije i tranzicija, ispraznile su fabričke hale, radnike odvele na ulicu... Danas, u preostalim postrojenjima Goše u Smederevskoj Palanci radi oko hiljadu ljudi.